De Stichting Platform Appèl Kerk en Israël organiseerde deze dag in de Bergkerk te Amersfoort.
De kracht van het meningsverschil
Is de tekst van heilige boeken zoals Bijbel en Koran het letterlijke woord van God en dus onaantastbaar of vraagt die tekst om interpretatie in het licht van veranderende tijden en omstandigheden? Die kernvraag riep in dagblad Trouw afgelopen juli de nodige discussie op. Aanleiding was een hartenkreet van praktisch theoloog Ruard Ganzevoort richting moslims om de problematische teksten in de Islam kritisch te benaderen, als enige manier om religieuze fanaten te “ontwapenen”. Het is een oude vraag, die weer heel actueel geworden is in de confrontatie met een religie waar het heilige boek geldt als het letterlijke woord van Allah en een kritische tekstinterpretatie, van insiders of buitenstaanders, onmogelijk en zelfs levensgevaarlijk is. Elke religie bevat problematische teksten. Teksten die in de oorspronkelijke context misschien nog te verklaren waren maar die in een latere context, indien letterlijk uitgevoerd, een ernstige bedreiging vormen voor bepaalde groepen en individuen. Oproepen tot oorlog en geweld of tot uitroeiing van andersdenkenden. Ook het christendom heeft zijn geschiedenis van brandstapels, verbanning en excommunicatie van ketters of tegenstanders. Dat oude imago gekoppeld aan het religieuze geweld van nu is voor veel mensen voldoende reden om bijbel en geloof af te schrijven als middeleeuws en onbruikbaar in een tijd waarin vrijheid, autonomie en eigen verantwoordelijkheid de norm zijn.
Niet alleen de oorlogszuchtige of intolerante teksten vormen een probleem, maar ook al die teksten die onduidelijk of voor meer dan eén uitleg vatbaar zijn. De bijbel staat er vol mee. Neem het gebod: Eert uw vader en uw moeder. Hoe zit dat voor een geadopteerd kind dat zijn biologische ouders niet of nauwelijks kent? Wie gelden dan als de ouders aan wie hij eer verschuldigd is? Of een kind dat verwekt is via een reageerbuisbevruchting, geboren uit een draagmoeder en vervolgens opgevoed door wensouders? In Mozes’ tijd ondenkbaar maar nu realiteit.
Bovendien stuiten we op teksten waarin de bijbel zichzelf tegenspreekt, zowel in Tenach als in het Nieuwe Testament. Op het ene moment wordt beweerd dat de overtredingen van de ouders zullen worden verhaald op de kinderen tot in het derde en vierde geslacht van hen die mij haten (Ex. 20) en elders horen we dat ieder verantwoordelijk gehouden wordt voor zijn eigen daden (Deut.24).
De meningen over de komst van de dag des Heren variëren tussen heel snel en niemand weet wanneer. En tot slot zitten we nog met de tegenspraak tussen de twee testamenten, veelal opgeroepen door Paulus: de mens heeft een middelaar nodig, tegenover de uitspraak in Deuteronomium dat Gods geboden te doen zijn voor feilbare mensen; de liefde en genade van het Evangelie die in de zogenaamde wettische Tora zouden ontbreken. Juist deze laatste interpretatieverschillen, aangevuld met evangelieteksten die Joden kwalificeren als verworpenen en satanskinderen, zijn inzet geweest van eeuwenlange en bloedige Jodenvervolgingen door de kerk die zich als het nieuwe en ware Israël beschouwde.
Kortom de werking van heilige teksten valt of staat met de interpretatie ervan. Is dat een zwakte te noemen of zou het ook een kracht kunnen zijn? Het christendom heeft in de afgelopen eeuwen zijn eigen interpretatiegeschiedenis ontwikkeld. Dat heeft de nodige kerkscheuringen opgeleverd ten gevolge van meningsverschillen over de interpretatie van tekst en traditie. Het ideaalbeeld is dan ook uniformiteit, eén Weg en eén Waarheid. Dat wordt eerder als kracht gezien dan het pluralisme dat zo vaak als splijtzwam gewerkt heeft.
In het rabbijnse Jodendom is die keuze radicaal anders uitgepakt. Machloket, de hebreeuwse term voor meningsverschil , geldt daar juist als kracht. God heeft de Tora gegeven als richtsnoer voor het leven van generatie op generatie. Volgens de Jeruzalemse Talmoed heeft God de tekst met opzet onhelder gehouden met het oog op veranderende tijden en het rijke palet aan menselijke karakters en gedragingen. Elk individu heeft de opdracht om in de Tora de waarheid te zoeken zoals hij of zij die begrijpt. Het feit dat er meerdere opvattingen zijn, laat zien dat de tekst niet helder is. Juist de confrontatie tussen die rivaliserende visies biedt de beste kans op het benaderen van de waarheid. Cruciaal daarbij is dat de mening van de minderheid evenveel gewicht krijgt als die van de meerderheid. De mening van de meerderheid wordt weliswaar gevolgd, maar in een nieuwe situatie kan dat een andere mening opleveren. Een beroemd voorbeeld vinden we in de Babylonische Talmoed over een meningsverschil tussen twee toonaangevende rabbijnenscholen:
“Zei Rav Abba, zei Sjmoe’el: Drie jaar verschilden de scholen van Sjammai en Hillel met elkaar van mening. Deze zeiden: ´De halacha is zoals wij zeggen’ en genen zeiden: ‘De halacha is zoals wij haar zeggen.’ Toen kwam er een stem uit de hemel die zei: Beide zijn de woorden van de levende God, maar de halacha gaat volgens de school van Hillel.” Dit voorbeeld maakt duidelijk dat het meningsverschil legitiem is en de wil van God voor meer uitleg vatbaar. Waarom werd er dan toch gekozen om in deze kwestie de weg van Hillel te volgen? Omdat, zo wordt vermeld, zij nederig waren en zowel hun eigen mening als die van de school van Sjammai onderwezen. Sterker nog: die van Sjammai eerst noemden als ware het hun eigen mening.
Dat roept de vraag op of we dan nog wel kunnen spreken van Gods woord? Wordt het zo geen mensenwerk? Ja, en dat is ook de bedoeling. De God van de Tora ziet in de mens een partner die in staat is om aan Zijn richtlijnen handen en voeten te geven. “Ze zijn niet te zwaar voor u, u kunt ze volbrengen ”(Deut. 30) De spanning tussen tekst en werkelijkheid roept om interpretatie. Meningsverschil daarover daagt uit tot verder zoeken naar een oplossing. Van nature hebben we de neiging om in onzekere situaties onze toevlucht te nemen tot een gezaghebbende instantie die aangeeft wat ons te doen staat. Een traditie van interpretatie en pluralisme helpt mensen om zelf na te denken en beslissingen te nemen te midden van een wereld vol onzekerheden. De prangende vraag lijkt me of ook het christendom de kracht van het meningsverschil vruchtbaar kan maken in de discussies rond belangrijke actuele thema’s. Mooi thema voor een studiedag (zie agenda).
Marja van den Beld (platform Appèl Kerk en Israël )
De lezingen van de sprekers prof. dr. Erik Borgman en dr. Tzvi Marx zijn te lezen op de pagina ‘Lezingen’.
