Boekbespreking ANTISEMITISME – actualiteit van een historische ontwikkeling

Auteur: Klaas A.D. Smelik,

Uitgeverij: Garant-Antwerpen-Apeldoorn

ISBN 978-90-441-3287-8

Het zijn de woorden van de subtitel die onmiddellijk de volle – en nuchtere-  aandacht trekken: actualiteit-historisch-ontwikkeling. Die woorden drukken de lezer direct op het hart dat alles, maar dan ook alles wat er over het antisemitisme te zeggen en te doordenken valt, gezegd en gedacht dient te worden binnen het kader van de wereldgeschiedenis, onze hele mensengeschiedenis van bloed, zweet en tranen die de aardbodem waarop wij bestaan de eeuwen door hebben doordrenkt. Resultaat van wat mensen andere mensen hebben aangedaan, en nog altijd aandoen. De schreeuw van dat bloed roept vanuit de aarde om recht. Wij mensen staan niet buiten de geschiedenis; we staan er middenin. In dat besef worden  elk nadenken in abstracties of algemeenheden, en al dan niet vrome verklaringen, een vorm van escapisme. Een wegvluchten ook van onze (mede)verantwoordelijkheid. Een jezelf buiten de geschiedenis plaatsen. De nuchtere titel van het boek alleen al maakt ons onontkoombaar betrokken op die geschiedenis en maakt ons zo verantwoordelijk voor de voortgang van de geschiedenis. Een ontwikkeling ten goede of ten kwade? Het is aan ons! Een onmogelijke taak? Gedurende het lezen van het boek drong zich steeds aan mij op het motto van Amnesty International: “Martelen is mensenwerk! Bestrijding ervan ook!

Bestrijden, hoe doe je dat? Bij het aanpakken van welk probleem dan ook zijn twee zaken van het grootste belang: Het maken van een analyse, om van daaruit een strategie, een plan van aanpak te ontwikkelen. Beide zaken vereisen een diepgaande studie. Een uitspraak van Rabbijn Marc-Alain Ouaknin in zijn boek De Tien Geboden: Studie is een daad van vrijheid. Het lezen van Smeliks boek roept dat gevoel van vrijheid inderdaad op. Dit ondanks de ontstellende gebeurtenissen die hij beschrijft en die wij noodzakelijkerwijs onder ogen moeten zien. Hij creëert door zijn nauwgezette analyse van de feiten, in hun politieke en maatschappelijke context van hun eigen tijd, perspectief. Hij baant een pad ternauwernood dwars door die zee van bloed zweet en tranen. Hij legt de geschiedenis van het antisemitisme op de snijtafel en bestudeert de diverse onderdelen op zichzelf én in hun onderlinge samenhang, met als resultaat een dieper verstaan van zowel de details als van het geheel. Hij appelleert zo aan de verantwoordelijkheid die wij hebben (collectief en individueel) om bestrijdings- en bevrijdingsbeleid gestalte te geven. Nog eens Ouaknin: De Tien Geboden vormen een soort existentiele detectiveroman: de bakens zijn uitgezet, maar de oplossing wordt niet gegeven voordat men ermee leeft. Bijgevolg moeten wij de Tien Geboden lezen als een ‘interactieve tekst’. Laat mij hieraan toevoegen: Klaas Smelik biedt met zijn boek ons zo’n interactieve tekst aan. In het eerste hoofdstuk ‘Jodenhaat door de eeuwen heen’ opent Smelik met de spreuk “de ene mens is de ander een wolf!”….Het is niet verwonderlijk dat in de loop van de geschiedenis de gruwelen bedreven door mensen tegen medemensen zich als het ware opstapelen. Het is ook niet verwonderlijk dat in dit onmenselijke mensengedrag patronen waarneembaar zijn. De keuze van de slachtoffers is niet willekeurig. Men zoekt bij voorkeur  mensen uit die zich om een of andere reden niet afdoende kunnen verweren. Minderheden zijn een favoriet slachtoffer wanneer het gaat om het plegen van gruweldaden. Hoewel de auteur deze generalisatie van het probleem deelt, stelt hij dat op deze wijze het specifieke van de Jodenhaat onderbelicht blijft. De historische en politieke dimensie van het antisemitisme mag juist niet over het hoofd worden gezien. De mens moge voor een mens tot een wolf zijn, dit verklaart nog niet waarom de Jodenhaat een  terugkerend verschijnsel lijkt te zijn in de menselijke geschiedenis. Smelik werpt vervolgens de vraag op naar de terminologie. Is de aanduiding ‘antisemitisme’ voor elke vorm van Jodenhaat  wel zo doeltreffend. Hij onderscheidt een aantal termen die in de verschillende fasen en omstandigheden van de geschiedenis zich  vanuit Jodenhaat  en uit elkaar verder hebben ontwikkeld, zoals antijudaïsme, heidens antisemitisme, kerkelijk en bijbels antijudaïsme, antizionisme (in de Arabische wereld maar ook in Europa, en uiteraard het antisemitisme onder Hitler. Hij diept vervolgens de onderscheiden vormen uit door de politieke en maatschappelijke machtsverhoudingen in de betreffende fasen van de geschiedenis scherp te analyseren: “Het is van belang een helder onderscheid te maken tussen de verschillende vormen van Jodenhaat en hun politieke, religieuze en maatschappelijke functie. Hij kiest ervoor om het begrip ‘heidens antisemitisme’ niet te gebruiken omdat zijns inziens maar al te snel de neiging kan postvatten om op de vraag: Waar komt het antisemitisme vandaan, en waar is het begonnen, te antwoorden met “Uitingen van Jodenhaat vinden we al bij de Heidense Romeinse en Griekse schrijvers. Conclusie: antisemitisme is een mysterie. En staan wij niet machteloos tegenover het mysterie? En machteloosheid verlamt. We kunnen er dus niets tegen uitrichten. Smeliks keuze voor een historische aanpak, neemt die gevoelens van machteloosheid weg. Nogmaals: Martelen is mensenwerk. Bestrijding ervan ook. In zeer overzichtelijke hoofdstukken neemt hij zo alle fasen en ontwikkelingen onder de loep en toont hij aan dat telkens delen uit antisemitische uitspraken en of denkbeelden doorwerken in een volgende fase van de geschiedenis waar het fenomeen zich weer in een andere gedaante voordoet. Vooral in de geschiedenis van het kerkelijk antisemitisme is het dan ook evident hoe uitspraken van Augustinus en andere Kerkvaders, Erasmus, Luther en Calvijn, desastreus hebben doorgewerkt tot op Auschwitz en zelfs tot op de huidige tijd. Smelik wijdt een heel hoofdstuk aan de Protocollen van de wijzen van Sion, dat Hitler, hoewel hij heel goed wist dat het een volstrekte vervalsing was, omarmde en gebruikte. Hij citeert er uit in Mein Kampf. Het pamflet werd – gefinancierd door de automagnaat Henry Ford – in enorme oplagen gedrukt en verspreidt. Nu, in onze  tijd vindt in de Arabische wereld zelfs de allergrootste verspreiding plaats. Tenslotte: nog een keer terug naar het woord ‘actualiteit’ .Op de cover van het boek staat een indringende  foto van een wanordelijke verzameling schoenen langs een waterkant.. Het beeld van wanhopige vluchtelingen aan de grens van Libië of Turkije die op overladen boten en bootjes proberen Europa te bereiken, dringt zich onmiddellijk op. Pas in de laatste hoofdstukken van het boek wordt duidelijk gemaakt wat we zien op die foto: Het betreft een monument. Op een gedachtenisplek: Op een kade aan de Donau werden honderden Hongaarse Joden bijeengedreven. Zij moesten hun schoenen uittrekken en werden vervolgens de rivier in geschoten. De foto karakteriseert Smeliks hele betoog waarin hij aantoont hoe steeds delen van de Jodenhaat doorwerken in de actualiteit van de volgende fase. En zijn beschrijving van de onderlinge samenhang van de duizenden gruwelijke ‘incidenten’ in de mensengeschiedenis. Zijn boodschap is helder: het zijn geen incidenten; zij vormen met elkaar de achterkant van de menselijke geschiedenis waar we het liefst maar niet te veel naar willen kijken. Smeliks boek dwingt je om er wel naar te kijken, juist om in die gruwelijke duisternis de openingen te ontwaren die je aanzetten tot daden van vrijheid en recht.

Elly Hessel

 

Comments are closed.